Artykuły

Czytanie książek to dla wielu osób nie tylko konieczność związana z edukacją, ale też atrakcyjna forma spędzania wolnego czasu. Dzięki możliwościom, jakie daje nieustanny rozwój tyfloinformatyki i technologii wspomagających osoby słabowidzące oraz niewidome mają coraz większy dostęp do bogatego księgozbioru i nowości pojawiających się na rynku wydawniczym.

Dostęp do literatury dawniej i dziś: Pismo punktowe dla niewidomych zostało opracowane przez Louisa Braille’a, żyjącego w latach 1809–1852, więc dopiero w XIX wieku grupa ta mogła samodzielnie czytać książki. Niestety było ich niewiele, ponieważ książki były przepisywane ręcznie, a nadal najbardziej powszechną formą udostępniania literatury osobom mającym problem ze wzrokiem było głośne czytanie przez lektorów. Centralna Biblioteka Polskiego Związku Niewidomych udostępniająca księgozbiór brajlowski powstała w 1952 roku.

Kolejnym przełomem było wynalezienie magnetofonu. Dzięki niemu książki czytane przez lektorów mogły być nagrywane na taśmach magnetofonowych. Możliwość zapisywania książek na różnych nośnikach doprowadziła do powstania bibliotek książek mówionych. Było i nadal jest to dobre rozwiązanie dla osób nie znających alfabetu Braille’a lub dla takich, które nie posługują się nim płynnie.

Osoby mające problem ze wzrokiem zyskały większy dostęp do literatury dzięki temu, że od 2008 roku Centralna Biblioteka PZN, a obecnie Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego Dział Zbiorów dla Niewidomych wypożycza również książki przez internet. Dział Zbioru dla Niewidomych w ramach swojej działalności gromadzi, adaptuje i udostępnia książki osobom nie mogącym czytać zwykłego druku. Ze względu na rodzaj zapisu zbiory biblioteczne dzielą się na:

• Publikacje brajlowskie: jest to najstarszy i najbardziej urozmaicony księgozbiór, który poza literaturą piękną, powieściami dla dzieci, młodzieży i dorosłych, poradnikami zawiera podręczniki, nuty, atlasy i pozycje popularnonaukowe. Niestety papier brajlowski jest gruby, więc książki zajmują o wiele więcej miejsca. Znak brajlowski w porównaniu z czarnodrukowym jest większy i trójwymiarowy. Brajlowska strona formatu A4 może w przybliżeniu pomieścić 27 wierszy po 30 znaków, czyli 810 znaków. Natomiast czarnodrukowa strona tej samej wielkości może mieć nawet 4 razy więcej znaków, po 90 w każdym z 40 wierszy.
• Książki mówione udostępniane na kasetach i płytach CD, zapis cyfrowy (standard Daisy i format Czytak). Są to książki czytane przez znanych aktorów i lektorów. W katalogach biblioteki można też znaleźć powieści ilustrowane muzycznie oraz słuchowiska Polskiego Radia. Standard Daisy to zapis treści w formie tekstowej, dźwiękowej lub ich synchronizacja, umożliwia swobodną nawigację pomiędzy zdaniami i wyrazami. Format czytak to zaszyfrowany format opracowany specjalnie na potrzeby urządzenia czytak, które jest prostym udźwiękowionym odtwarzaczem książek.
• Jeszcze inną formą zapisu jest tekst cyfrowy. Może być on odczytywany za pomocą mowy syntetycznej lub z wykorzystaniem monitorów brajlowskich.
• Dodatkowo zbiory biblioteczne są systematycznie poszerzane o ścieżki dźwiękowe filmów z audiodeskrypcją, dodatkową warstwą dźwiękową zawierającą słowny opis treści wizualnych znajdujących się na ekranie.
• Biblioteka zajmuje się także skanowaniem książek na zamówienie czytelników.

Dostęp do książek mówionych Działu Zbiorów dla Niewidomych czytelnicy uzyskują za pośrednictwem serwisu wypożyczeń on-line. Mogą ich słuchać, logując się na swoje indywidualne konto. Mogą też korzystać z odtwarzaczy książek mówionych, udźwiękowionych urządzeń dedykowanych osobom mającym problem ze wzrokiem. W tym celu muszą zapisać książkę na karcie pamięci lub w pamięci odtwarzacza.

Kolejną instytucją przyczyniającą się do większego dostępu do szeroko rozumianej kultury jest Stowarzyszenie Pomocy Osobom Niepełnosprawnym „Larix” im. Henryka Ruszczyca. W ramach swojej działalności nieodpłatnie nagrywa i udostępnia książki cyfrowe środowisku osób z dysfunkcją wzroku. Stowarzyszenie współpracuje w tym zakresie z bibliotekami publicznymi z różnych regionów Polski.

Dzięki temu, że audiobooki pozwalają na wykonywanie przynajmniej dwóch czynności jednocześnie, zyskują coraz większą popularność wśród ogółu społeczeństwa. Ludzie słuchają ich podczas jazdy samochodem, w trakcie podróży pociągiem, gdy wykonują codzienne obowiązki domowe. W odpowiedzi na potrzeby czytelników powstaje coraz więcej aplikacji mobilnych, które po uregulowaniu stałej miesięcznej opłaty dają niemal nieograniczony dostęp do bogatego systematycznie uaktualnianego zbioru audiobooków i ebooków. Osoby słabowidzące i niewidome również chętnie korzystają z takich aplikacji jak: Storytel, Empik Go czy Audioteka.

Uwarunkowania prawne dotyczące adaptacji i udostępniania książek mają duże znaczenie dla osób z niepełnosprawnościami, nie mogących czytać zwykłego druku, szczególnie dla osób słabowidzących i niewidomych. Adaptacje utworów literackich są dokonywane w ramach dozwolonego użytku zgodnie z artykułem 33 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jednolity z 2019 r., pozycja 1231 ze zmianami. Książki mogą być udostępniane wyłącznie osobom niepełnosprawnym, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.

Na tej podstawie możliwe jest udostępnianie książek bez ponoszenia opłat wynikających z praw autorskich, wydawanie ich w brajlu, standardzie Daisy i w innych formach dostosowanych do możliwości percepcyjnych osób z niepełnosprawnościami. Nikogo raczej nie trzeba przekonywać do dostrzeżenia korzyści wynikających z czytania książek, zarówno przez dzieci, jak i osoby dorosłe. Dzięki rozwojowi nowoczesnych technologii osoby słabowidzące i niewidome mają swobodniejszy dostęp do wiedzy oraz do dóbr kultury. Zwolennicy alfabetu Braille’a nie zawsze mogą od razu cieszyć się nowościami z rynku wydawniczego, ale mogą korzystać z księgozbioru, który jest systematycznie poszerzany. Chociaż nic nie jest w stanie zastąpić przyjemności, jaką daje czytanie książki papierowej, to ze względu na objętość książek brajlowskich, zdecydowanie wygodniejszym rozwiązaniem w trakcie podróży są audiobooki i ebooki. Z kolei osoby nie znające pisma punktowego nie są wykluczone z dostępu do literatury, mają one do dyspozycji szeroką ofertę zbiorów książek mówionych. Dawniej średniej długości powieść nagrana była na kilkunastu kasetach, następnie na płycie CD, a obecnie na karcie pamięci lub na wirtualnej półce w aplikacji możemy mieć zapisanych kilkadziesiąt książek. Nie zawsze każdemu odpowiada głos lektora oraz jego interpretacja, w takiej sytuacji najlepszym wariantem są książki tekstowe czytane głosem syntetycznym. Każdy czytelnik, niezależnie od indywidualnych preferencji, powinien być w stanie znaleźć rozwiązanie, które najbardziej mu odpowiada.

Karolina Rzepa

Testerka dostępności cyfrowej. Kształciła się w ośrodku dla osób słabo widzących i niewidomych w Bydgoszczy, a później studiowała w Gdyni na kierunku technik masażysta oraz pedagogikę.
Zdobywała doświadczenie zawodowe w klubie fitness. Aktywnie uprawia sport, reprezentując klub „Łuczniczka” w Bydgoszczy, grając w bowling i kręgle.
Brała udział w imprezach sportowych w Polsce i za granicą. Sport daje jej odwagę i motywuje do stawiania nowych celów.
W wolnym czasie czyta, spaceruje z psem i jeździ na rowerze.