Artykuły

W życiu wielu osób psy zajmują ważne miejsce, są traktowane jak pełnoprawni członkowie rodzin. Niektórzy określają je też mianem najwierniejszych przyjaciół człowieka ze względu na to, że obdarzają swoich opiekunów bezwarunkową miłością i zaufaniem. Przyczyniają się często do obniżenia poziomu stresu u swoich właścicieli. Pomagają także osobom nieśmiałym w nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich. Towarzysze na czterech łapach dbają też o zapewnienie odpowiedniej dawki ruchu osobom prowadzącym siedzący tryb życia, mobilizując ich do regularnych spacerów niezależnie od pogody, a to tylko wybrane korzyści płynące z bycia opiekunem psa. Niektóre rasy posiadają specjalne predyspozycje, pozwalające im na wykonywanie szczególnej pracy na rzecz człowieka, między innymi są przewodnikami osób niewidomych, ale w Polsce są one mniej popularne niż w innych krajach Europy.

Pies asystujący, zgodnie z Ustawą z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, jest to odpowiednio wyszkolony i oznaczony pies, w szczególności pies przewodnik osoby niewidomej lub słabowidzącej oraz pies asystent osoby niepełnosprawnej ruchowo, który ułatwia osobie niepełnosprawnej aktywne uczestnictwo w życiu społecznym. Pies przewodnik towarzyszy na co dzień osobie mającej problem ze wzrokiem, wyróżnia się tym, że potrafi pomóc jej w swobodnym i bezpiecznym przemieszczaniu się w przestrzeni publicznej. Wyżej wspomniana ustawa gwarantuje osobie poruszającej się z psem przewodnikiem wstęp do miejsc użyteczności publicznej, między innymi do budynków związanych z administracją, wymiarem sprawiedliwości, edukacją, opieką zdrowotną, społeczną i socjalną, handlem, bankowością, gastronomią, kulturą oraz do miejsc świadczących usługi związane z turystyką i sportem. Osoby, którym towarzyszy pies przewodnik, mają też prawo do korzystania ze środków transportu kolejowego, lotniczego, drogowego i wodnego. Bez przeszkód można też wprowadzać psy pracujące do miejsc wypoczynku, takich jak plaże, kąpieliska oraz parki i rezerwaty przyrody. Prawo to wynika z ustawy z 7 grudnia 2012 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody. Dodatkowo, decyzja episkopatu Polski z 2010 roku przyznaje osobom niewidomym prawo do wchodzenia w towarzystwie psów przewodników do kościołów katolickich i innych miejsc kultu religijnego. Osoba niewidoma, która chce skorzystać z uprawnień, jest zobowiązana do wyposażenia psa w uprząż oraz do posiadania certyfikatu potwierdzającego status psa przewodnika i aktualnego zaświadczenia o wykonaniu wymaganych szczepień weterynaryjnych. Pies nie musi mieć kagańca. Zgodnie z prawem lokalnym, osoba niewidoma zazwyczaj jest też zwolniona z obowiązku sprzątania po przewodniku, ale odpowiada za jego zachowanie i ewentualne szkody, które wyrządził.

Poruszanie się z psem przewodnikiem, jak to wygląda w praktyce? Psa przewodnika można poznać po tym, że w trakcie pracy ma na sobie szorki, czyli szelki połączone ze sztywnym uchwytem, który trzyma osoba niewidoma. Uchwyt uprzęży jest łącznikiem między człowiekiem a psem, służy do wyczuwania ruchów i ustawienia psa. Zazwyczaj do uprzęży jest dołączona tabliczka informująca o tym, że pies pracuje i nie należy go rozpraszać. Kluczową rolę w duecie pies i człowiek pełni wzajemne zaufanie oraz dopasowanie warunków psychofizycznych. Niewidomy prowadzi psa w wybranym przez siebie kierunku, wydając mu odpowiednie komendy słowne i korzystając z jego wzroku. To osoba niewidoma musi dobrze orientować się w przestrzeni, żeby móc wydawać psu właściwe komendy: prawo, lewo, na przód. Wyjątkowość pracy tego psa polega na tym, że z jednej strony słucha on komunikatów swojego opiekuna, a z drugiej przez cały czas musi podejmować samodzielne decyzje, jak wykonać te polecenia w najbardziej wygodny i bezpieczny sposób w zmieniającym się środowisku, bo przecież na dobrze znanej trasie mogą pojawić się nieprzewidziane utrudnienia, remonty, leżące hulajnogi czy zimą zaspy śnieżne. Istotne jest też to, że poza zwykłymi przeszkodami, takimi jak słupy, śmietniki, kałuże, zaparkowane samochody, dobrze wyszkolony pies omija niebezpieczne elementy znajdujące się na wysokości głowy człowieka, takie których nie można zlokalizować korzystając tylko z białej laski, np. gałęzie i nisko zawieszone tablice reklamowe. Pies omija też stojących i przemieszczających się ludzi, dzięki czemu poruszanie się z jego pomocą jest płynne i dostarcza więcej przyjemności. Korzystanie z pomocy psa łączy częściową niezależność białej laski oraz szybkość chodzenia z przewodnikiem – człowiekiem. Reagując na wyuczone komendy, pies potrafi także wskazać pyskiem ławkę w parku, wolne miejsce w autobusie czy wejście do budynku lub pojazdu, znacznie usprawniając poruszanie się w nieznanej przestrzeni.

Czy każdy pies może być przewodnikiem osoby niewidomej? Od skupienia i niezawodności psa w trakcie pracy zależy nie tylko wygoda, ale też bezpieczeństwo osoby niewidomej, dlatego proces selekcji i szkolenia jest czasochłonny. Podstawowe etapy prowadzące do wyszkolenia dobrze pracującego psa:

• Wybór odpowiednich psów do hodowli. Selekcja rodziców potencjalnego psa przewodnika opiera się na ocenie ich psychiki i zdrowia. Wyklucza się osobniki agresywne w stosunku do ludzi i innych zwierząt oraz lękliwe, mające problem z funkcjonowaniem w hałaśliwych, zatłoczonych miejscach. Ze względu na specyfikę pracy przewodnika, istotny będzie zrównoważony charakter psa, odwaga, niezbyt silne usposobienie i chęć współpracowania z człowiekiem. Wśród cech fizycznych zwraca się uwagę na wzrost psa powyżej 55 cm w kłębie, umożliwiający osobie niewidomej swobodne prowadzenie psa w szorkach. Istotna jest sylwetka umożliwiająca długotrwały ruch i gwarantująca zdrowie. W Polsce najczęściej w roli psów przewodników pracują labradory, które zazwyczaj mogą być aktywne do około 8/9 roku życia. Rekomenduje się takie rasy jak: labrador retriever, golden retriever, chesapeake bay retriever, pozostałe retrievery, owczarek niemiecki oraz niektóre inne rasy.
• Selekcja odpowiednich szczeniąt w miocie. Krzyżowanie najlepszych osobników nie daje gwarancji, że szczenięta odziedziczą najlepsze cechy rodziców, dlatego istotny jest wybór psów posiadających odpowiednie predyspozycje. Podczas rozwoju szczeniąt trenerzy i hodowcy prowadzą obserwacje zachowań szczeniąt, mające na celu wycofanie z procesu szkolenia piesków posiadających cechy dyskwalifikujące, a wyłonienie osobników najbardziej predysponowanych do pracy w charakterze przewodnika.
• Etap socjalizacji, szkolenie podstawowe i szkolenie specjalistyczne. Celem socjalizacji i szkolenia wstępnego jest przygotowanie zwierzaka do życia w rodzinie, do funkcjonowania w różnych warunkach. Powinien on zapoznać się ze zjawiskami, z którymi może mieć styczność w dorosłym życiu, oraz nauczyć się ignorowania ich lub odpowiedniego reagowania na nie. Dotyczy to głośnych pojazdów, innych zwierząt, nietypowo ubranych lub poruszających się osób oraz rozwiązań architektonicznych. W tym bardzo ważnym dla rozwoju psa czasie zajmują się nim wolontariusze, którzy biorą go do swojego domu. Podczas treningu podstawowego szczeniak uczy się reguł posłuszeństwa, wracania na komendę, nie ciągnięcia na smyczy oraz nie zbierania tego, co znajduje się na ziemi. Z kolei w czasie treningu specjalistycznego w szorkach psem zajmuje się trener, który uczy go reagowania na komendy, prowadzenia osoby niewidomej, omijania przeszkód, wskazywania drzwi, ławek oraz zaznaczania krawężników i schodów.
• Przekazanie psa osobie niewidomej. Przekazanie psa jest procesem rozciągniętym w czasie. Po wstępnym zapoznaniu się ze zwierzęciem, osoba niewidoma uczestniczy w indywidualnych lekcjach z trenerem, podczas których zgłębia tajniki poruszania się z przewodnikiem na czterech łapach. Najintensywniejsze docieranie się tego duetu trwa około pół roku, więc po zabraniu psa do domu, osoba niewidoma może jeszcze korzystać ze spotkań z trenerem i jego wsparcia. Od chwili otrzymania psa właściciel odpowiada za jego pracę, bezpieczeństwo i realizację jego potrzeb. Pies musi wiedzieć, że wszystko, co dobre – jedzenie, zabawę i spacery – zapewnia mu niewidomy opiekun. Z racji tego, że przebywa z psem praktycznie 24 godziny na dobę, to wyznacza zasady i dba o relacje z rodziną oraz z osobami spotykanymi na uczelni, w miejscu pracy czy na ulicy. Niewidomy właściciel musi kontrolować zachowanie psa oraz ludzi, zwracać uwagę na to, czy nikt go nie zaczepia i nie rozprasza podczas pracy. Warto pamiętać też o tym, że pies i człowiek uczą się przez całe wspólne życie.

Błędne przekonania dotyczące psa przewodnika oraz zasady zachowania wobec osoby poruszającej się z psem:

• W czasie pracy pies jest skoncentrowany na wykonywaniu poleceń osoby niewidomej, i inne osoby nie powinny się do niego odzywać, głaskać go, przekupywać jedzeniem oraz w jakikolwiek inny sposób go rozpraszać. Jeśli towarzyszy im ich własny pupil, powinny pilnować go i zadbać o to, aby nie zaczepiał i nie zachęcał do zabawy pracującego psa.
• Jeśli ktoś chce wyrazić swój podziw dla psa przewodnika, najlepiej, jeśli go zignoruje i zwróci się bezpośrednio do właściciela. Takie zachowanie zapewni bezpieczeństwo osobie niewidomej, a dla psa najlepsza będzie pochwała i przysmaki, które otrzyma bezpośrednio od swojego opiekuna.
• Pies nie rozróżnia kolorów; to osoba niewidoma, wsłuchując się w ruch uliczny, podejmuje decyzję, kiedy można wejść na jezdnię. Natomiast podczas szkolenia psy nabywają umiejętność wyuczonego nieposłuszeństwa, która polega na tym, że zwierzę nie wykona polecenia opiekuna, jeśli wiąże się ono z niebezpieczeństwem, np. wejście na ulicę pod nadjeżdżający samochód.
• Pies potrafi wskazać osobie niewidomej wejście do tramwaju lub wolne miejsce, ale nie poinformuje o numerze nadjeżdżającego pojazdu oraz o przystanku, na którym należy wysiąść.
• Współpraca z psem przewodnikiem opiera się nie tylko na wydawaniu i wykonywaniu komend, ale przede wszystkim na silnej więzi emocjonalnej, zaufaniu oraz akceptacji. Pies powinien wiedzieć, że człowiek jest osobą rządzącą, kierującą pracą, ale doceniającą jego pomoc, bezgraniczną przyjaźń i oddanie. Natomiast osoba niewidoma ma świadomość, że jest dla psa kimś najważniejszym, dla kogo zwierzę będzie pracowało najlepiej, jak tylko potrafi.

Karolina Rzepa

Testerka dostępności cyfrowej. Kształciła się w ośrodku dla osób słabo widzących i niewidomych w Bydgoszczy, a później studiowała w Gdyni na kierunku technik masażysta oraz pedagogikę.
Zdobywała doświadczenie zawodowe w klubie fitness. Aktywnie uprawia sport, reprezentując klub „Łuczniczka” w Bydgoszczy, grając w bowling i kręgle.
Brała udział w imprezach sportowych w Polsce i za granicą. Sport daje jej odwagę i motywuje do stawiania nowych celów.
W wolnym czasie czyta, spaceruje z psem i jeździ na rowerze.